ชุมชนบางลำพู

                   บางลำพูเป็นชื่อย่านการค้าสำคัญในอดีตนับตั้งแต่สมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 5 จนถึงสมัยปัจจุบันมีทั้งตลาดสดและตลาดขายสินค้าอุปโภคบริโภคนานาชนิดและยังเรียกคลองรอบกรุงส่วนที่ผ่านบางลำพูนี้ว่า“คลองบางลำพู”อีกด้วย

                   บางลำพูชื่อนี้มีการถกเถียงถึงที่มานักภาษาศาสตร์บางท่านสันนิษฐานว่า“ลำพู”มาจากคำว่า“Su-ngaiLampu”เป็นภาษามลายูออกเสียงว่า“สุไหงลัมปู”แปลว่าคลองที่มีตะเกียงซึ่งหมายถึงกระโจมไฟให้สัญญาณการเดินทางทางน้ำในสมัยโบราณบางท่านว่าเป็นเพราะแถบนี้มีตัวหิ่งห้อยซึ่งเป็นแมลงที่มีแสงเรืองในตัวจำนวนนับพันตัวส่องแสงระยิบระยับราวกับตะเกียงด้วยเหตุที่สันนิษฐานดังนี้การเขียนชื่อ“บางลำพู”จึงเป็น“บางลำภู”อยู่ระยะหนึ่งจนถึงประมาณปีพ.ศ. 2550 มีนักวิชาการจากมหาวิทยาลัยกลุ่มหนึ่งร่วมกันจัดทำโครงการ“ถนนคนเดิน”ได้ศึกษาชีวิตความเป็นอยู่รวมทั้งประวัติศาสตร์ของชุมชนย่านบางลำพูจึงเกิดการตื่นตัวเกี่ยวกับชื่อบางลำพูว่าชื่อนี้น่าจะมาจากต้นลำพูซึ่งเป็นไม้ยืนต้นชนิดหนึ่งชอบขึ้นตามริมน้ำป่าชายเลนที่มีน้ำกร่อยจนถึงน้ำจืดหรือบริเวณริมป่าที่ติดกับแม่น้ำลำคลองที่มีโคลนเลนและน้ำท่วมถึงซึ่งในสมัยโบราณเล่ากันว่าบริเวณนี้มีต้นลำพูขึ้นอยู่หนาแน่นกระจายไปจนถึงบริเวณสองฝั่งปากคลองรอบกรุงด้วยความหนาแน่นของต้นลำพูบริเวณนี้ทำให้เกิดอาชีพสำคัญคือการตัดรากของต้นลำพูเอาไปทำจุกปิดขวดยานัตถุ์ขวดยาธาตุพวกพ่อค้าแม่ค้าที่พายเรือมาตามลำนํ้าเจ้าพระยาเพื่อจะเข้าคลองรอบกรุงจะใช้ดงลำพูนี้เป็นที่หมายว่าถึงปากคลองรอบกรุงแล้วในตอนกลางคืนแสงระยิบระยับจากหิ่งห้อยที่ชอบเกาะอยู่ที่ต้นลำพูก็เป็นที่หมายสำคัญว่าถึงคลองรอบกรุงแล้วจึงเรียกที่หมายนี้ตามลักษณะสำคัญของบริเวณว่า“บางลำพู”และ“คลองบางลำพู”สถานที่แห่งแรกที่แก้จากคำว่า“บางลำภู”มาเป็น“บางลำพู”คือที่ทำการไปรษณีย์บางลำพูถนนสิบสามห้างบางลำพูเคยมีต้นลำพูอยู่หนาแน่นมีหิ่งห้อยส่องแสงระยิบระยับเกาะอยู่ที่ต้นลำพูเป็นภาพอดีตครั้งสร้างกรุงเทพฯปัจจุบันต้นลำพูเหลือเพียงกลุ่มเดียวในสวนสันติชัยปราการแต่ชุมชนก็ยังมีความน่าสนใจตรงที่เป็นปากทางคลองรอบกรุงทั้งเป็นแหล่งรวมชาวไทยจีนมอญลาวเขมรมาแต่อดีตเป็นย่านการค้าขายที่ไม่เคยซบเซามาจนทุกวันนี้

                   ย่านบางลำพูครอบคลุมพื้นที่ตั้งแต่ถนนพระอาทิตย์ริมแม่น้ำเจ้าพระยาลงไปจนถึงวัดบวรนิเวศส่วนอีกด้านหนึ่งนับจากถนนข้าวสารไปจนถึงวัดสามพระยาศูนย์กลางของย่านบางลำพูจะอยู่แถวๆตึกห้างนิวเวิลด์เก่า

ที่มาของชื่อบางลำพู

                    เนื่องจากบริเวณพื้นที่เป็นที่ลุ่มมีต้นลำพูขึ้นตามชายเลนน้ำท่วมถึงอยู่เป็นจำนวนมากลักษณะของต้นลำพูมีรากขึ้นเหนือพื้นดินมีตัวหิ่งห้อยซึ่งมีแสงสว่างอยู่ที่ก้นชอบเกาะอยู่ตามต้นลำพูในตอนกลางคืนตามต้นลำพูจะมีแสงว้อบแว้บระยิบระยับดูเหมือนมีใครนำไฟกระพริบไปประดับไว้จึงเรียกตำบลริมแม่น้ำเจ้าพระยาแห่งนี้ว่า “บางลำพู”

ปีพ.ศ.2326 มีการขุดคลองคูพระนครเพื่อขยายพื้นที่เขตพระนครให้กว้างขึ้นโดยเชื่อมแม่น้ำเจ้าพระยาจากบริเวณวัดสังเวชวิศยารามไปถึงคลองมหานาคจึงเรียกชื่อคลองตามชื่อบริเวณว่าคลองบางลำพู

คลองบางลำพู

                    คลองบางลำพูเป็นคลองขุดกว้างและลึกพอสมควรเหตุที่คลองนี้เชื่อมต่อกับแม่น้ำเจ้าพระยาไปจนถึงคลองมหานาคน้ำจึงขึ้นลงอยู่ตลอดเวลามีทำนบกั้นน้ำอยู่ตรงปากคลองก่อนถึงสะพานฮงอุทิศในสมัยก่อนมีเรือขึ้นล่องไปมาค้าขายพวกเขาก็จอดเรียงรายอยู่ตามริมคลอง

                    ในสมัยรัชกาลที่ 4 คลองบางลำพูเคยเป็นทางเสด็จพระราชดำเนินโดยขบวนพยุหยาตราทางชลมารครอบพระนครเมื่อพ.ศ.2394 หลังจากนั้นบางลำพูก็ขยายตัวขึ้นเป็นลำดับมีผู้คนมาตั้งบ้านเรือนอยู่ริมคลองอาศัยคลองบางลำพูเป็นเส้นทางคมนาคมค้าขายสินค้าทางเรือมีสินค้าจากเรือกสวนจำพวกผลไม้สินค้าจากต่างจังหวัดขึ้นล่องมาขายด้วยเรือขนาดต่างๆนอกจากนี้คลองบางลำพูยังเป็นแหล่งจำหน่ายเรือขนาดต่างๆเช่นเรือประทุนเรือสำปั้นและเรือขนาดเล็ก ไม่ห่างจากคลองบางลำพูมากนักยังมีคลองเล็กๆเชื่อมต่อมาจากแม่น้ำเจ้าพระยาลัดเลาะข้างวัดชนะสงครามออกไปทางวัดบวรนิเวศฯชื่อคลองรามบุตรีปัจจุบันนี้ถูกถมไปแล้วบ้านที่อยู่ริมคลองรามบุตรีเช่นบ้านเจ้าคุณนิติศาสตร์บ้านคุณหลวงบุณยมานพรวมทั้งโรงแรมเวียงใต้

แหล่งเศรษฐกิจที่สำคัญ

                    สิ่งที่โดดเด่นของบางลำพูคือเป็นแหล่งที่มีงานช่างฝีมืออันประณีตงดงามทั้งเครื่องทอง เครื่องถม และยังเป็นย่านตลาดสำคัญแห่งหนึ่งของกรุงเทพฯ แต่วันนี้บางลำพูถูกกลบด้วยธุรกิจการท่องเที่ยวและแหล่งบันเทิงต่างๆ กลายเป็นถิ่นพำนักของชาวต่างชาติ มีที่พักราคาถูก ร้านอาหารหลายระดับหลายราคา รวมทั้งเสียงเพลงและแสงสีที่ทำให้บางลำพูมีชีวิตเคลื่อนไหวเกือบตลอดค่ำคืน

การเปลี่ยนแปลงของแหล่งเศรษฐกิจ

                    เมื่อสืบอดีตกลับไปพบว่าย่านบางลำพูแห่งนี้เป็นเพียงชุมชนเล็กๆ ริมน้ำที่มีมาก่อนสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์ มีวัดเก่าแก่ปรากฏอยู่ในพื้นที่ ได้แก่ วัดบางลำพูหรือวัดกลางนา หรือวัดสังเวชวิศยาราม และวัดชนะสงคราม ก่อนจะเติบโตเป็นแหล่งพำนักของบรรดาเจ้านาย ขุนนาง ข้าราชบริพาร และประชาชนพลเมืองหลายหลากชาติพันธุ์ ทั้งไทย จีน มอญ มุสลิม ที่มาตั้งบ้านเรือนอยู่อาศัยคละเคล้ากัน จนทำให้เป็นแหล่งเกิดอาชีพที่หลากหลาย อันเนื่องจากความชำนาญ เช่น ชาวจีนนิยมทำการค้า ชาวมุสลิมมีฝีมือทำทอง ชาวลาวทำเครื่องเงินเครื่องถม เป็นต้น ในช่วงของการสร้างกรุงฯ ตามแม่น้ำคูคลองในแถบบางลำพูมีการค้าทางเรือแลกเปลี่ยนซื้อขายสินค้าเล็กๆ น้อย ๆ กระทั่งเมื่อมีการขุดคลองรอบกรุง ทำให้เกิดท่าน้ำหลายแห่งที่เป็นแหล่งขนถ่ายและแลกเปลี่ยนสินค้า พืชผักผลไม้จากย่านฝั่งธนฯ ก่อนจะพัฒนากลายเป็นตลาดบกที่สำคัญในเวลาต่อมา  โดยเฉพาะในช่วงรัชกาลที่ ๕ เมื่อมีการสร้างพระราชวังดุสิตขึ้นทางตอนเหนือของพระนคร เกิดการตัดถนนหลายสายในพื้นที่บางลำพูเพื่อรองรับเครือข่ายถนนที่ตัดเชื่อมมาจากพื้นที่สามเสน ได้แก่ ถนนจักรพงษ์ ถนนพระอาทิตย์ ถนนพระสุเมรุ ถนนข้าวสาร ถนนรามบุตรี และถนนสิบสามห้าง ส่งผลให้บางลำพูเติบโตจอแจไปด้วยผู้คน รถราง และการค้าพาณิชย์ ตลาดบางลำพูที่เคยเป็นตลาดขายผลไม้และของสดต่างๆ เพื่อสนองต่อคนในพื้นที่ก็พัฒนาขึ้นเรื่อยๆ และขยายตัวมากขึ้นในปลายรัชกาลที่ ๕ แต่กระนั้นก็ยังไม่สามารถพัฒนาตลาดได้มากนัก อันเนื่องจากเกิดเพลิงไหม้อาคารบ้านเรือนในย่านนี้บ่อยครั้ง กระทั่งปี พ.ศ. ๒๔๔๕ จึงมีการจัดตั้งตลาดขึ้นมาใหม่ พร้อม ๆ กับการเกิดแหล่งบันเทิงขึ้นในย่านนี้  ไม่ว่าจะเป็นธุรกิจโรงภาพยนตร์ อย่างโรงหนังปีนัง โรงหนังบุษยพรรณ โรงละครแม่บุนนาค และโรงลิเกคณะหอมหวน  ธุรกิจบันเทิงเหล่านี้ส่งผลให้ย่านบางลำพูได้รับความสนใจจากบรรดาพ่อค้านักลงทุนมากยิ่งขึ้น จนเป็นพื้นที่ที่มีความสำคัญทางการค้าและเป็นศูนย์รวมมหรสพแหล่งใหญ่แห่งหนึ่งของกรุงเทพฯ ในระยะเวลานั้น ตลาดสำคัญของย่านบางลำพูซึ่งเป็นที่รู้จักกันดีในอดีต ได้แก่ ตลาดยอด ตลาดนานา ตลาดทุเรียน และสิบสามห้าง

                   “ตลาดยอด” มีคำคล้องจองเมื่อกล่าวถึงคือ “บางลำพูประตูขาดตลาดยอด” ตั้งอยู่เชิงสะพานนรรัตน์ฝั่งทิศใต้ เป็นตลาดใหญ่และมีความสำคัญของชุมชนบางลำพูในฐานะตลาดประจำชุมชนในช่วงต้นกรุงรัตนโกสินทร์  ก่อนจะถูกปรับปรุงในช่วงรัชกาลที่ ๕ และรุ่งเรืองในช่วงรัชกาลที่ ๗ สินค้าที่นำมาจำหน่าย ได้แก่ ดอกไม้ ธูปเทียน มาลัย แป้ง กระแจะ น้ำอบไทย เครื่องหอม ขนมไทยต่างๆ และบุหรี่ไทยประเภทยาใบบัว ยาใบตองอ่อน เป็นต้น (พิเชษฐ์ สายพันธ์ :๒๕๔๒) นอกจากนี้ตลาดยอดยังเป็นแหล่งเครื่องหนัง เสื้อผ้า ร้านอาหารมุสลิม ร้านเครื่องถ้วยชาม และห้างขายทองรูปพรรณต่างๆ ความรุ่งเรืองของตลาดยอดสะดุดลงจากเพลิงไหม้ครั้งใหญ่ในปี พ.ศ. ๒๕๑๐ หลังจากไฟไหม้ในครั้งนั้นได้มีการสร้างตลาดใหม่ขึ้น แต่เนื่องจากแผงเช่ามีราคาสูงขึ้น ทำให้พ่อค้าแม่ค้าสู้ราคาไม่ไหว จึงแยกย้ายกันไป เจ้าของจึงรื้อตลาดแล้วสร้างเป็นห้างสรรพสินค้านิวเวิร์ด ตลาดสดจึงหายไป ชาวบ้านย่านนี้ได้หันไปจับจ่ายซื้ออาหารยังตลาดเช้าบริเวณถนนไกรสีห์ (ข้างนิวเวิร์ด) กับตลาดนรรัตน์ (เชิงสะพานนรรัตน์ด้านทิศใต้) แทน บริเวณตลาดยอดต้องเปลี่ยนโฉมกลายเป็นอาคารจอดรถและห้างสรรพสินค้านิวเวิร์ดที่กำลังถูกรื้อทิ้ง

                   “ตลาดนานา” ตั้งอยู่ฝั่งเหนือของคลองรอบกรุง ซึ่งเป็นพื้นที่ส่วนหนึ่งของวังริมคลองบางลำพู ชื่อของตลาดนานาเป็นชื่อที่ตั้งตามชื่อเจ้าของตลาด คือ คุณเล็ก นานา ชาวมุสลิมย่านคลองสาน ตลาดแห่งนี้ขายอาหารการกินและพืชผลทางการเกษตร เช่น ผัก ผลไม้ และของสดเป็นส่วนมาก ก่อนจะซบเซาลงในราว พ.ศ. ๒๕๒๙ และหายไปในที่สุด ในระยะหลังเจ้าของตลาดได้เปลี่ยนพื้นที่ตลาดให้เป็นโรงแรม เกสท์เฮ้าส์ ตามกระแสนิยม ตลาดนานาจึงเป็นเพียงความทรงจำของคนยุคปู่ย่าที่ปัจจุบันเหลือเพียงแต่ชื่อและป้ายตลาดเท่านั้น

                   “ตลาดทุเรียน” ตั้งอยู่ฝั่งตรงข้ามคลองรอบกรุง ด้านทิศใต้ของสะพานนรรัตน์ เป็นแหล่งชุมนุมทุเรียนที่พ่อค้าแม่ค้านำมาขาย โดยเฉพาะอย่างยิ่งฤดูกาลทุเรียนออกเป็นที่มาของชื่อตลาด นอกจากขายทุเรียนแล้ว พ่อค้าแม่ขายยังนำพืชพันธุ์การเกษตรมาขายเช่นเดียวกับตลาดนานา เช่น ผักผลไม้นานาชนิดที่ชาวสวนบรรทุกเรือมาจอดขาย แต่ต่อมาได้ปรับเปลี่ยนเป็นตลาดขายเสื้อผ้า มุ้ง และของใช้ราคาถูก ก่อนจะกลายเป็นตลาดสดในปัจจุบัน เรียกกันว่า “ตลาดนรรัตน์”

                   “สิบสามห้าง” ปัจจุบันเป็นชื่อถนนเส้นสั้น ๆ ที่ตั้งขนานกับถนนบวรนิเวศ ชื่อถนนสิบสามห้างนี้มาจากเรือนแถวไม้สองชั้นจำนวน ๑๓ ห้อง ซึ่งมีลักษณะคล้ายกับห้างร้านของชาวจีนในกวางตุ้ง ต่อมาเรือนแถวดังกล่าวถูกรื้อเพื่อสร้างเป็นตึก จึงเหลือไว้เพียงชื่อถนน สินค้าที่ขายในสิบสามห้าง ได้แก่ อาหารจำพวกข้าวแกง อุปกรณ์เย็บเสื้อผ้า ด้าย กระดุม เป็นต้น ในระหว่างปี พ.ศ. ๒๕๐๐ สิบสามห้างเป็นที่ชุมนุมของวัยรุ่น เพราะมีร้านอาหารเปิดขายจนดึกถึงสามสี่ทุ่ม มีร้านขายไอศกรีมซึ่งเป็นของหากินยากในยุคนั้น อีกทั้งทางร้านยังบริการเปิดโทรทัศน์ซึ่งเป็นสื่อบันเทิงที่เพิ่งเข้ามาในเมืองไทยให้ประชาชนดู จึงกลายเป็นแหล่งชุมนุมของวัยรุ่นยุคนั้น และถือกันว่าบางลำพูสมัยนั้นเป็นย่านที่ทันสมัยแห่งหนึ่ง

ตลาดเช้าเต็มไปด้วยของสดนานาชนิดจนสายตลาดจึงวาย หลังจากนั้นก็เปลี่ยนเป็นตลาดขายผ้า ขายเสื้อและรองเท้า เครื่องหนังต่าง ๆ เมื่อตลาดแบบเก่าและร้านค้ารุ่นแรกๆ เริ่มซบเซาลง กิจการการค้ารูปแบบใหม่ได้เข้ามาแทนที่และเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง บางกิจการมีฐานเติบโตมาจากกิจการเดิม เช่น ห้างแก้วฟ้า ที่เติบโตจากร้านขายเครื่องหนังซึ่งค้าขายในยุคแรก ๆ ส่วนตลาดขายเสื้อผ้าเริ่มมีประมาณ ๒๐ ปีก่อน โดยพ่อค้าแม่ค้านิยมเอาสินค้ามาลดราคาหน้าร้านหรือเลหลังขาย โดยจับจองพื้นที่ริมถนนเปิดเป็นแผงลอยจำนวนมาก การค้าเสื้อผ้าที่ขึ้นชื่อในย่านบางลำพูแต่ก่อน คือ เสื้อผ้าชุดนักเรียนที่บรรดาผู้ปกครองต้องพากันมาซื้อหาเมื่อถึงฤดูกาลเปิดเรียน ร้านค้าเสื้อนักเรียนเปิดมากแถบถนนไกรสีห์และถนนตานี